Felix d’Herelle w latach 1906-1909 podróżował przez Meksyk i jego uwagę zwróciła gwałtowna epidemia szarańczy. d’Herelle bardzo chciał wziąć udział w zwalczaniu tego zjawiska, w związku z czym zabrał się do pracy. Pochłonięty nauką i ambicjami rozpoczął prace w Tunis i Gujanie. Udało mu się wyizolować bakterię dziś znaną jako Enterobacter aerogenes. Podczas wykonanych eksperymentów zaobserwował na powierzchni posianych komórek bakteryjnych przezroczyste dziury. Przypuścił, że może to być czynnik, który wywołuje chorobę u szarańczy. Pomyślał też, że to może być wirus i postanowił go wyizolować a następnie zarazić nim szarańcze. Nic jednak się nie wydarzyło, a przynajmniej nic czego naukowiec oczekiwał – szarańcze pozostały zdrowe. Ponownie więc zajął się wyizolowaną bakterią i usiłował wykorzystać ją raz jeszcze przeciwko szarańczy nie zwracając już uwagi na przezroczyste przestrzenie w hodowli bakteryjnej. Do dalszych analiz Felixa d’Herelle jeszcze wrócimy. Najpierw jednak przybliżmy sobie jeszcze jedną ważną postać biorącą udział w odkryciu bakteriofagów, ponieważ ma ona wpływ na dalsze badania d’Herelle.

Praca Fredericka Tworta nad Staphylococcus

Frederick Twort to brytyjski bakteriolog, który w 1915 roku opublikował swoje obserwacje w czasopiśmie the Lancet (swoją drogą czasopismo to zostało założone w 1823 roku przez Thomas’a Wakley i istnieje do dziś). Pracował wtedy z bakteriami z rodzaju Staphylococcus i zaobserwował, że kolonie, które wyrosły na podłożu hodowlanym są „nadgryzione”. Postanowił przefiltrować właściwe kultury bakterii i umieścić filtrat na podłożu z różnymi szczepami Saphylococcus. Doświadczenie przeprowadził wielokrotnie i za każdym razem uzyskiwał podobny wynik. Na powierzchni wyhodowanych bakterii obserwował przejrzyste obszary. Nie umiał jednak wyjaśnić dlaczego tak się dzieje. d’Herelle trafił na ten artykuł i po jego przeczytaniu przypomniał sobie o swoich wcześniejszych badaniach. Stwierdził, że przefiltrowanym czynnikiem może być wirus bakteryjny.

Kolejne badania d’Herelle

Felix d’Herelle ponownie podjął temat czynnika zabijającego bakterie, tym bardziej, że miał powód, aby się wykazać. Na przełomie lipca i sierpnia 1915 roku d’Herelle miał przeprowadzić dochodzenie w sprawie epidemii czerwonki krwotocznej wśród żołnierzy stacjonujących na obrzeżach Paryża. Pobrał on próbki kału od pacjentów i sporządził z nich filtraty wolne od bakterii. Wyizolował też od nich szczepy Shigella i zmieszał je z przygotowanymi filtratami. D’Herelle przeprowadził jednocześnie badania in vitro i in vivo. Na podłożach hodowlanych z bakteriami po dodaniu filtratu obserwował przejrzyste przestrzenie (znane nam jak łysinki) o średnicy około 1 mm. Zwierzęta (króliki) wykorzystane do testów także zaszczepiał przygotowanym filtratem. Badanie przeprowadzał także na innych szczepach bakteryjnych i udało mu się zaobserwować, że wyizolowany przez niego czynnik antybakteryjny działa także na niektóre przypadki gorączki paratyfoidalnej.

Spotkanie Akademii Nauk i nominacje do Nobla

D’Herelle swoje obserwacje zaprezentował w 1917 roku na spotkaniu Akademii Nauk, po czym opublikowano te doniesienia. Użył on wtedy sformułowania bakteriofag (zjadacz bakterii – od słów bakteria i greckiego phagein). Okazało się wtedy, że wielu naukowców zanotowało podobne obserwacje. Między innymi George Eliava, o którym powiemy sobie nieco więcej w innym rozdziale, bo ta postać także odbiła znaczące piętno w karcie historii o bakteriofagach. Wracając do d’Herelle – zaproponował on i zastosował terapię fagową u ludzi i zwierząt cierpiących na choroby bakteryjne. Był za to aż ośmiokrotnie nominowany do Nagrody Nobla – niestety nigdy jej nie zdobył. A szkoda, może wtedy losy terapii fagowej potoczyłyby się inaczej?

Literatura i źródła

1. https://www.thelancet.com/about-us
2. Erick J. Vandamme i Kristien Mortelmans (2018). A Century of Bacteriophage Research and Applications: Impact on Biotechnology, Health, Ecology and Economy! Journal of Chemical Technology & Biotechnology. DOI: 10.1002/jctb.5810
3. Nina Chanishvili (2012). Phage Therapy—History from Twort and d’Herelle Through Soviet Experience to Current Approaches. Advances in Virus Research. DOI: 10.1016/B978-0-12-394438-2.00001-3
4. Note by M. F. d’Herelle, presented by M. Roux (2011). On an invisible microbe antagonistic to dysentery bacilli.  Comptes Rendus Academie des Sciences 1917; 165:373–5, Bacteriophage, DOI: 10.4161/bact.1.1.14941